Bẫy thu nhập trung bình là một trạng thái mà một quốc gia đạt được mức thu nhập trung bình nhưng không thể chuyển đổi sang mức thu nhập cao do tăng trưởng chững lại. Quốc gia đó không còn cạnh tranh về lao động giá rẻ và cũng chưa phát triển đủ khả năng cạnh tranh về công nghệ, đổi mới sáng tạo hoặc các ngành công nghiệp giá trị cao.

Việt Nam hiện tại đang ở ngưỡng thu nhập trung bình thấp (theo Ngân hàng Thế giới, thu nhập trung bình thấp là từ 1.036 USD - 4.465 USD/người/năm;  thu nhập trung bình cao là từ 4.466 USD - 13.845 USD/người/năm). Với GDP bình quân đầu người cuối năm 2024 đạt 4700 USD, Việt Nam đã bước vào thời kỳ thu nhập trung bình cao.

Tuy nhiên, Việt Nam đang đối mặt với nguy cơ rơi vào bẫy thu nhập trung bình khi thời kỳ dân số vàng của Việt Nam sẽ kết thúc trong giai đoạn 2036-2038. Trong một thập kỷ tới Việt Nam có vươn lên thoát khỏi bẫy thu nhập trung bình? Giải pháp?

1. Thiếu sự đổi mới sáng tạo

• Hiện trạng:
  • Đầu tư cho nghiên cứu và phát triển (R&D) còn thấp (khoảng 0,5% GDP, thấp hơn nhiều nước phát triển).
  • Chưa có nhiều sản phẩm công nghệ cao hoặc thương hiệu toàn cầu mang dấu ấn Việt Nam.
• Giải pháp cần thiết: Tăng cường đầu tư vào khoa học công nghệ, phát triển các trung tâm đổi mới sáng tạo.

2. Năng suất lao động thấp

• Hiện trạng:
  • Năng suất lao động của Việt Nam vẫn thấp hơn nhiều nước trong khu vực ASEAN như Thái Lan, Malaysia.
  • Phần lớn lao động làm việc trong các ngành giá trị gia tăng thấp, dựa vào tay nghề thủ công.
• Giải pháp cần thiết: Đào tạo lại lực lượng lao động, tập trung vào kỹ năng công nghệ và tự động hóa. Khu vực hành chính công đang được cải tổ mạnh mẽ vào đầu năm 2025 tạo ra các bất ổn ngắn hạn trong xã hội nhưng hứa hẹn hiệu quả trong dài hạn

3. Phụ thuộc vào FDI nhưng thiếu nội lực

• Hiện trạng:
  • Các doanh nghiệp FDI đóng góp lớn vào tăng trưởng kinh tế nhưng phần lớn giá trị gia tăng lại thuộc về chuỗi cung ứng toàn cầu, không ở Việt Nam.
  • Doanh nghiệp nội địa ít tham gia vào chuỗi giá trị toàn cầu.
• Giải pháp cần thiết: Phát triển các doanh nghiệp nội địa mạnh, hỗ trợ họ tham gia sâu hơn vào chuỗi cung ứng. Thay đổi mô hình tăng trưởng chuyển từ lĩnh vực thâm dụng lao động và có giá trị thấp sang giá trị cao.

4. Mất cân đối cơ cấu kinh tế

• Hiện trạng:
  • Tỷ trọng nông nghiệp giảm nhưng vẫn chiếm dụng nhiều lao động.
  • Công nghiệp phát triển nhưng chủ yếu là gia công, chưa có công nghiệp nặng hoặc công nghiệp công nghệ cao làm nền tảng.
• Giải pháp cần thiết: Đẩy mạnh chuyển đổi cơ cấu kinh tế sang công nghiệp và dịch vụ giá trị cao. Ngành nông nghiệp: tái cấu trúc sang các loại cây trồng giá trị cao, chỉ phát triển lúa gạo đủ an ninh lương thực. Lành mạnh hóa thị trường bất động sản bằng cách tháo gỡ pháp lý, phát triển hạ tầng và kết nối, thực hiện cấp phép nhanh chóng các dự án để tăng nguồn cung, đặc biệt nhà ở cho tầng lớp trung bình. Phát triển du lịch và chiều sâu của sản phẩm du lịch. 

5. Đầu tư công chưa hiệu quả

• Hiện trạng:
  • Nhiều dự án đầu tư công kém hiệu quả, đội vốn, chậm tiến độ.
  • Quản lý ngân sách thiếu minh bạch.
• Giải pháp cần thiết: Nâng cao hiệu quả đầu tư công và cải thiện năng lực quản lý dự án. Thúc đẩy đầu tư nhanh chóng các dự án có sức lan tỏa ảnh hưởng: đường, cảng, sân bay

6. Cải cách thể chế chưa đồng bộ

• Hiện trạng:
  • Quy trình hành chính phức tạp, thiếu minh bạch và thường gây khó khăn cho doanh nghiệp.
  • Khung pháp lý chưa đồng bộ, khó thu hút đầu tư dài hạn.
• Giải pháp cần thiết: Đẩy mạnh cải cách hành chính, đơn giản hóa thủ tục và nâng cao tính minh bạch.

7. Suy thoái môi trường

• Hiện trạng:
  • Tăng trưởng kinh tế mạnh mẽ nhưng đi kèm với khai thác tài nguyên quá mức, gây ô nhiễm đất, nước, không khí.
  • Năng lượng sử dụng còn dựa nhiều vào nhiên liệu hóa thạch.
• Giải pháp cần thiết: Chuyển đổi sang nền kinh tế xanh, thúc đẩy năng lượng tái tạo và bảo vệ môi trường.

8. Chất lượng giáo dục và đào tạo thấp

• Hiện trạng:
  • Hệ thống giáo dục chưa đáp ứng được yêu cầu của nền kinh tế hiện đại.
  • Thiếu kỹ năng chuyên môn cao trong lao động.
• Giải pháp cần thiết: Cải cách giáo dục, tập trung đào tạo nguồn nhân lực chất lượng cao và kỹ năng số.

9. Hạ tầng chưa đồng bộ

• Hiện trạng:
  • Hạ tầng giao thông, năng lượng, logistics vẫn còn hạn chế.
  • Chi phí logistics cao, làm giảm tính cạnh tranh của hàng hóa Việt Nam.
• Giải pháp cần thiết: Đầu tư mạnh mẽ hơn vào hạ tầng chiến lược, đặc biệt là giao thông và năng lượng sạch.

10. Chưa tận dụng hiệu quả các cơ hội từ hội nhập quốc tế

• Hiện trạng:
  • Các hiệp định thương mại tự do (FTA) mở ra cơ hội nhưng doanh nghiệp trong nước chưa khai thác tối ưu.
• Giải pháp cần thiết: Hỗ trợ doanh nghiệp hiểu rõ và tận dụng lợi thế từ FTA để mở rộng thị trường xuất khẩu.

Hành trình kinh tế của Việt Nam đầy hứa hẹn nhưng cũng nhiều thách thức. Việc giải quyết những điểm yếu này sẽ quyết định liệu Việt Nam có đạt được vị thế thu nhập cao hay không.